Allard Pierson Museum, Amsterdam.
Bes was een van de meest geliefde goden uit het Egyptisch pantheon, vooral in de Ptolemaeën Tijd en de Romeinse Tijd is de god erg populair onder het gewone Egyptische volk.
De herkomst van de god Bes is niet helemaal duidelijk. Zijn naam Bes heeft waarschijnlijk betrekking op meer goden en demonen en is afgeleid van het woord ‘besa’ dat bescherming betekent. Wel kan met zekerheid worden gezegd dat Bes in de loop van het Oude Rijk steeds meer als een zelfstandige godheid werd gezien. Het duurde echter tot in het Nieuwe Rijk alvorens er afbeeldingen van hem opdoken.
Bes was een angstaanjagende beschermgod die vaak met wapengeweld gevaren afwendde. Hij vervulde een belangrijke rol in het volksgeloof. De gedrongen en afschrikwekkende god stond namelijk diegenen bij die in nood verkeerden. Dat kon zijn wanneer zij werden bedreigd door wilde dieren of boze geesten.
Zo zijn er voorstellingen bekend waarbij Bes met zijn blote handen gevaarlijke slangen bedwingt of zelfs in de slangen bijt. Daarnaast had Bes een beschermende functie voor zwangere vrouwen en speelde hij een rol bij de geboorte van kinderen. Hij wordt dan ook vaak naast de zwangerschap- en geboortegodin Taweret afgebeeld. Om zijn beschermende natuur te benadrukken, is Bes ook vaak te zien met scherpe messen in zijn handen of steunend op de hiëroglief die ‘sa’ klinkt en bescherming betekent.
Bes staat ook bekend als een god van muziek en dans. Ook wordt hij geassocieerd met humor, erotiek en seksualiteit. De krachtige afbeelding van Bes staat op vele dagelijkse gebruiksvoorwerpen zoals sieraden, amuletten, hoofdsteunen en beddenpoten, alsmede cosmetische artikelen. Vele voorstellingen tonen Bes al dansend met muziekinstrumenten zoals een trommel of een harp.
De god Bes wordt meestal frontaal afgebeeld, wat ongebruikelijk is in de Egyptische kunst. Hij kan worden weergegeven als een leeuw, rechtopstaand op zijn achterpoten. Hij draagt dan een woeste baard, leeuwenmanen en een leeuwenstaart. Vanaf het Nieuwe Rijk wordt Bes vaker afgebeeld als een dwergachtige figuur met korte gekromde benen. Naar verhouding heeft hij dan een groot en zwaar lijf en zijn hoofd lijkt nog eens extra vergroot. Bes heeft als dwergachtige een wild gezicht met uitpuilende ogen en een grote tong die hij uitsteekt.
Roemer-Pelizaeus Museum,
Hildesheim.
Na het Nieuwe Rijk draagt Bes ook vaak een luipaardvel over zijn brede lichaam. Dit kledingstuk was tot dan toe voorbehouden aan de sem-priester of ioenmoetef-priester. Het dragen ervan gaf Bes een hogere status binnen de godenwereld. Op zijn hoofd draagt hij dan een kroon van struisvogelveren.
Vanaf de Derde Tussenperiode wordt vaak alleen het gezicht van Bes als een kwaadafwerend embleem weergegeven. In die hoedanigheid werd het gezicht van Bes ook vaak als een beschermend amulet gebruikt.
Er zijn ook afbeeldingen van Bes bekend met vier armen en diverse hoofden. Vanaf de Late Periode wordt de verschijningsvorm van Bes steeds meer vermengd met die van andere beschermgoden. Er zijn zelfs afbeeldingen van Bes bekend met een valkenstaart. Ook gaat hij steeds meer lijken op Pataikos, een verschijningsvorm van de scheppergod Ptah. Pataikos was echter een dwerg met een kaal hoofd waar soms een scarabee op werd afgebeeld. Daarmee symboliseerde deze god de wederopstanding.
Voor zover bekend had Bes geen eigen heiligdom in het land. Toch strekte de invloed van Bes zich uit tot ver over de grenzen van Egypte, richting Syrië, Cyprus en Nimrod in Assyrië. Voorwerpen met afbeeldingen van Bes zijn zowel in arbeiderswoningen als in de paleizen van de farao’s aangetroffen. Vanaf de Ptolemaeën Tijd werden reliëfs van Bes aangebracht in mammisi (geboortehuizen) bij de tempels. Vaak bevonden zich daar ook de speciale Bes-kamers, waar geboorterituelen plaatsvonden.
De Britse egyptoloog William Matthew Flinders Petrie (1853-1942) deed in 1889 een opmerkelijke archeologische ontdekking in een huis te Kahoen. Hij trof er een masker uit kartonnage aan dat de god Bes voorstelt. Dit gezichtsmasker wordt tegenwoordig in het Manchester Museum bewaard en dateert uit het Middenrijk. Omdat het sporen van regelmatig gebruik vertoont, mag worden verondersteld dat er een belangrijke rol was weggelegd voor de drager ervan.
YB
Bronnen:
– The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt – R. Wilkinson