De god Seth

De god Seth was de god van chaos, geweld en verwarring. Al vanaf de pre-dynastische periode vinden we attestaties van hem terug en hij werd vereerd tot de 25^ste dynastie. De woestijnen en afgelegen gebieden van Egypte werden gezien als de voornaamste verblijfplaats van Seth. Deze gebieden stonden bekend om hun onaangename karakter en onvruchtbaarheid.

Zoals vele goden had Seth een duaal karakter. Enerzijds was hij het symbool van geweld en de chaos die altijd kon opduiken om de wereldorde, de Maät, te verstoren. Anderzijds hielp hij met zijn enorme kracht ook de kwaadaardige slang Apopis op afstand te houden. Wanneer de zonnegod Ra aan de westelijke horizon verdwijnt, begint hij aan zijn hemelreis in de nachtbark. Apopis verschijnt in de loop van de nacht en zal er alles aan doen om de langs de sterren op het oosten gerichte vaartocht van de zon te laten mislukken. Zo probeert hij de boot te laten kapseizen of slokt hij zelf het vaarwater op. Het is Seth die, staande op de voorplecht van de zonnebark, met zijn speer de slang in bedwang weet te houden.

Ook gaf Seth kracht aan de farao tijdens veldslagen. Vanwege dit krachtige aspect zijn er diverse farao’s geweest die de naam Seth in hun naam of titulatuur opnamen. Bijvoorbeeld bij farao Peribsen uit de 2^de dynastie en farao Sethnacht uit de 20^ste dynastie. Het afbeelden van Seth in deze namen is bijzonder omdat Seth vanwege zijn slechte eigenschap niet vaak werd afgebeeld.

Seth werd voornamelijk geassocieerd met allerlei negatieve zaken en problemen, zoals misdaad, ziekte, buitenlandse invasies en slecht weer. Maar ook in dat laatste zien we weer het duale karakter terugkomen als farao Ramses II hem in een diplomatieke tekst vraagt om de weersomstandigheden te verzachten vanwege de komst van zijn buitenlandse echtgenote. Ook door het gewone volk werd hij gevraagd om allerlei vervelende situaties de kop in te drukken.

Volgens de Osirismythe van Heliopolis vermoordde hij zijn broer Osiris om zo de macht over Egypte te krijgen. Dat leidde uiteindelijk tot een gevecht met zijn neef Horus, de zoon van Osiris. Horus verloor daarbij zijn linkeroog en Seth werd beroofd van zijn testikels. Dat laatste verwijst naar de beteugeling van geweldadige en biseksuele verlangens waarmee Seth werd geassocieerd.

De meest bekende verschijningsvorm van Seth is die van een dier met een ronde kop, grote rechthoekige oren en een staart. De herkomst van deze manifestatie is niet zeker, maar het zou wel eens het aardvarken kunnen zijn. Bij de offerrituelen van Horus was het aardvarken als offer niet toegestaan. En ook vinden we in het dodenboek een passage waarbij de zonnegod aan Horus vraagt om uit te kijken naar een zwart aardvarken dat hem zo op zijn gemoed werkt dat hij het bewustzijn dreigt te verliezen.

Verschillende bijzondere dieren werden als manifestatie van Seth gezien. Zo werd een rode os als manifestatie gezien van Seth en daarom ritueel geslacht. In een jaarlijks terugkerend Thebaans ritueel maakte de regerende farao jacht op een jong nijlpaardstiertje. De farao werd daarbij gezien als de levende Horus op aarde. Het doden van het nijlpaard stond symbool voor de overwinning van Horus op Seth. Vanaf de Ptolemaeën Tijd werd dit religieuze gebruik doorgevoerd in andere gebieden. De meest bekende voorstellingen zijn te zien in de tempel van Horus te Edfoe.

Seth kon ook de gedaante aannemen van een ezel, een geit of een krokodil. Vooral in het Nieuwe Rijk werd Seth semi-antropomorf afgebeeld als een man met de kop van een fabeldier. Soms draagt hij de witte kroon van Opper Egypte of de dubbele kroon van geheel Egypte.

De eerste cultus gewijd aan Seth ontstond in Naqada, zo’n 30 km ten noorden van Loeksor, aan de westzijde van de rivier de Nijl. In dat gebied zou Seth zijn geboren. Hoewel hij vanaf dat moment voornamelijk in het zuiden van Egypte werd vereerd, zien we zijn cultus ook terugkomen in het Noordoosten van Egypte. Als onderdeel van die cultus werden beeldjes gemaakt van Seth en van verschillende dieren die Seth voorstelden. Deze beeldjes werden vervolgens weer opzettelijk vernietigd of zwaar beschadigd om zo de kwade krachten te bestrijden.

In het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden bevindt zich een beeldje van een nijlpaard dat als grafgift werd meegegeven. Het nijlpaard was het symbool van zwangerschap en wedergeboorte. Maar het dier kon zich ook agressief tegen de mens keren. Van het beeldje ontbreekt daarom het uiteinde van één poot. Waarschijnlijk is die opzettelijk verwijderd om zo te voorkomen dat het nijlpaard de grafeigenaar zou aanvallen.

RdJ

Bronnen:

• The complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt – R.H. Wilkinson
• The routledge dictionary of Egyptian gods and goddesses – G. Hart
• Syllabus masterclass Seth, april 2024, H. Pragt